Doradztwo agrotechniczne - buraki

Burak cukrowy jest dwuletnią rośliną okopową, należącą do rodziny szarłatowatych. Jako źródło pozyskiwanego cukru zajmuje drugą pozycję na świecie (24% światowej produkcji), ustępując przy tym wyłącznie trzcinie cukrowej. Roślina, której udomawianie rozpoczęło się około 2,5 tys. lat temu, pochodzi z basenu Morza Śródziemnego.
 

Dawniej w Europie buraki cukrowe uprawiane były jako warzywa ozdobne oraz na cele paszowe. Pierwszy cukier został z nich wyprodukowany w roku 1747 przez chemika Andreasa Marggrafa, a pierwsza cukrownia ruszyła w 1799 roku w miejscowości Konary na Dolnym Śląsku. Przełomowy dla uprawy tego gatunku okazał się wiek XIX i toczące się w jego początkowym okresie wojny – rozwój upraw buraków cukrowych miał na celu uniezależnienie się od dostaw cukru z trzciny cukrowej.
 

Skład chemiczny

Skład korzeni buraka zależy od warunków pogodowych oraz agrotechniki, przy czym średnia zawartość wody wynosi około 75%, cukru na poziomie 20%, miąższu 5%, popiołu 0,5%. Dodatkowo zawierają wiele minerałów, takich jak: fosfor, potas, magnez, siarka, wapń, żelazo i sód.
 

Produkty powstające z braków cukrowych
 

Cukier stosuje się go do celów konsumpcyjnych oraz w przemyśle spożywczym.
 

Melasa – gęsty syrop powstający jako produkt uboczny podczas produkcji cukru. Mimo że zawiera około 50% sacharozy, jej odzyskiwanie jest już nieopłacalne. Wykorzystuje się ją do produkcji alkoholu, kwasów organicznych (np. cytrynowego), drożdży oraz jako składnik pasz (lepiszcze wnoszące do paszy energię oraz przyjemny smak i zapach).
 

Wysłodki buraczaneprodukt uboczny przerobu korzeni buraków cukrowych. Do niedawna sprzedawano je przeważnie „na mokro” (trzeba było je szybko zakisić lub skarmić) lub „na sucho” w formie wiórków.Obecnie większość wysłodków jest peletyzowana lub prasowana i w takiej formie podawana zwierzętom. Wysłodki są popularną paszą dla bydła, owiec i kóz do podawania na sucho lub na mokro. Oprócz dostarczenia łatwo przyswajalnej, bezpiecznej energii, suche wysłodki w formie granulatu pomagają także odkwasić żołądek krowy oraz stymulować rozwój przedżołądków u młodego bydła. Ze względu na zawartość korzystnych frakcji włóknistych, suche wysłodki mogą być wykorzystywane do wzbogacenia dawek pokarmowych dla loch i starszych tuczników. Są również chętnie stosowane przez właścicieli koni, szczególnie w sezonie żywienia zimowego, zaleca się jednak ich namoczenie przed podaniem, ze względu na małą pojemność końskiego żołądka. Wysłodki mogą być dodatkowo melasowane, co poprawia ich smak i aromat, a przede wszystkim zwiększa ilość energii, jaką dostarczają zwierzętom. Obecnie są dostępne na rynku wysłodki melasowane ze śrutą rzepakową, która wzbogaca je o dodatkowe białko – występują one pod nazwą Apetito Wyrzepki.


Betaina – korzystny składnik pasz. Wspomaga metabolizm i wykorzystanie ważnego aminokwasu egzogennego, metioniny. Nie blokuje dostępności innych składników paszy, sprzyja wydajnemu przyrostowi oraz szybkiej regeneracji tkanki mięśniowej, ponieważ przyczynia się do biosyntezy kreatyny, hamuje natomiast wzrost tkanki tłuszczowej. Wspomaga retencję wody w komórkach, chroniąc je przed odwodnieniem i wspierając ogólną homeostazę. Zwierzęta, które pobierały betainę, wykazują szybszy wzrost, wyższe przyrosty dzienne,  mniejsze wykorzystanie paszy na kilogram przyrostu i lepszą jakość mięsa. 
 

Wykorzystanie buraków cukrowych jako surowca
 

Liście – pasza, biogaz, nawóz organiczny.
 

Korzenie – cukier, wysłodki, melasa, wapno defekacyjne (nawóz).
 

Stanowisko dla buraka cukrowego

Gleby kompleksu pszennego bardzo dobrego, pszennego dobrego, a w dalszej kolejności uprawa na kompleksie żytnim bardzo dobrym. Stanowiska dedykowane pod uprawę jednej z najbardziej wymagających roślin, jaką jest burak, powinny charakteryzować się fizycznie sprawną strukturą (posiadać trwałe agregaty glebowe), być biologicznie czynne (posiadać niezachwianą równowagę mikrobiologiczną). Gleby takie powinny posiadać głęboką warstwę próchniczną, odznaczać się uregulowanymi warunkami wodno-powietrznymi, mieć uregulowane pH, powinny być także zasobne w podstawowe składniki mineralne na poziomie minimum średnim.
 

Uprawa gleby

Buraki cukrowe należą do roślin bardzo wymagających co do uprawy, dlatego powinno się jesienią wykonywać starannie głęboką na co najmniej 30 cm orkę w celu koniecznego przykrycia resztek pożniwnych, a także dobrego spulchnienia oraz pokruszenia roli i zmagazynowania wody opadowej z okresu zimowego i wczesnowiosennego. Należy unikać powstawania podeszwy płużnej, która może znacząco ograniczyć prawidłowy rozwój korzenia. W ostatnich latach pojawiły się nowe technologie uprawy buraka cukrowego, np. siew bezpośredni bądź w mulcz – w systemach tych kładziony jest duży nacisk na uwarunkowania proekologiczne (zachowanie bioróżnorodności czy przeciwdziałanie wymywaniu się azotanów do wód gruntowych). Stosowanie tego typu technologii wiąże się z pewnym ryzykiem ograniczenia we wzroście korzeni na skutek zagęszczanie się roli. Przy stosowaniu uproszczeń w uprawie buraka cukrowego raczej nie uda się przekroczyć poziomu plonów uzyskanych w uprawie płużnej.
 

Plon potencjalny buraka cukrowego

Potencjał plonotwórczy możliwy do uzyskania w optymalnych warunkach na terenie Europy Środkowej wynosi od 110 do 140 t ha korzeni, a plon cukru 16–25 t ha. Natomiast w Polsce plon potencjalny buraków cukrowych mieści się zazwyczaj w przedziale od 80 do 90 t ha.
 

Przedplon

Rośliny te korzystnie reagują na prawidłowo dobrany przedplon. Do grona upraw pozostawiających najlepsze stanowisko pod buraki należą w pierwszej kolejności zboża oraz kukurydza, a w dalszej ziemniaki. Buraków cukrowych nie powinno się uprawiać po sobie nie częściej niż 4–6 lat, dodatkowo nie powinno się uprawiać buraków po rzepaku oraz trawach, ponieważ szybko dochodzi do nagromadzenia agrofagów.
 

Wybór właściwej odmiany

Co roku rejestrowanych jest wiele nowych odmian, które systematycznie wypierają z rynku odmiany starsze. Najlepiej jednak przy wyborze kierować się wynikami badań z Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego (PDO), prowadzonego przez COBORU. Do najważniejszych cech przy doborze odmian zaliczamy: wysoki plon korzeni, wczesność odmian, polaryzację (zawartość cukru).
 

Nawożenie buraków

Burak cukrowy pod względem nawożenia także jest wymagającą rośliną. Gatunek nazywany często potasolubnym, bardzo dobrze reaguje na nawożenie nawozami organicznymi, które powinny być stosowane jesienią i dobrze przeorane. Jeżeli gospodarstwo nie używa nawozów naturalnych, konieczne jest wysianie przed orką zimową nawozów wolno przemieszczających się w glebie (fosfor i potas). Wynika to z tego, że korzeń buraka sięga w głąb profilu glebowego i najlepiej reaguje na nawożenie „na zapas”. W przypadku nawożenia w terminie wiosennym, po wymieszaniu nawozu z glebą za pomocą agregatu uprawowego zlokalizujemy nawóz w górnej części roli, co przyniesie niekorzystne dla rolnika konsekwencje w postaci obniżenia plonowania korzenia.
 

Ustalanie prawidłowej dawki nawozu (z uwzględnieniem bezpieczeństwa roślin i wzięciem pod uwagę kosztów produkcji) powinno się opierać na aktualnych wynikach badań próbek glebowych.

O zawartości cukru decydują pierwiastki, takie jak: azot, fosfor, potas, sód, magnez, siarka, wapń, bor, mangan, cynk.

Nawożenie azotem – najważniejszym pierwiastkiem plonotwórczym, powinno zostać przeprowadzone w dwóch odrębnych terminach agronomicznych. Pierwsza dawka, w wysokości ½ całości planowanego dostarczenia azotu, czyli około 60–70 kg N/ha, powinna zostać wysiana przed siewem roślin w celu dokładnego wymieszania z glebą za pomocą agregatu uprawowego. Zastosowanie jednorazowo całej dawki N przedsiewnie wiąże się z bardzo dużym ryzykiem, a mianowicie możliwością osłabienia bądź uszkodzenia wschodzących roślin. Aplikacja drugiej dawki azotu przypada na okres krytyczny, tj. stadium 4–5 liści.
 

Pobranie makroskładników pokarmowych (kg/t)

N

P2O5

K2O

Na2O

CaO

MgO

3,70

1,10

6,20

3,25

1,25

1,05


Ważnym elementem w technologi nawożenia buraków cukrowych jest również nawożenie dolistne. Rośliny te wykazują duże zapotrzebowanie na mikroskładniki, a w szczególności na bor, mangan i cynk. Termin nawożenia dolistnego przypada na okres od 8 liści do zwarcia rzędów.
 

Zapotrzebowanie mikroskładników na wytworzenie 10 t/ha korzeni z odpowiednią masą liści

Mikroskładniki (g)

B

Mn

Zn

80

280

140

 

Siew buraków cukrowych

Termin siewu: Wiosną, możliwie jak najwcześniej.

 

Głębokość siewu

- otoczkowane - 3–5 cm,

- jednonasienne i nieotoczkowane - 2 cm.


Rozstawa rzędów – najczęściej 42–50 cm.

Odległość w rzędzie - 9–18 cm.


Norma wysiewu - prawidłowa obsada to 80–100 000 tys. roślin/ha (wysiew 1,8–7 kg nasion/ha). Ilość potrzebnych nasion powinna być dokładnie wyliczona na podstawie informacji o ich zdolności kiełkowania.
 

Zaprawianie nasion

Nasiona buraków są zaprawiane lub otoczkowane już przez firmy nasienne.

 

Regulacja zachwaszczenia w burakach

Buraki cukrowe należą do grupy roślin silnie narażonych na zachwaszczenie wtórne. Dzieje się tak dlatego, że rośliny te wykazują dość powolne tempo początkowego wzrostu, a ponadto są uprawiane w szerokich rzędach (45 cm). Przez długi okres po zasiewie rośliny są narażone na ekspansję chwastów, aż do chwili zwarcia się rzędów buraków.
 

Prawidłowe zwalczanie chwastów polega na stosowaniu herbicydów:

przedsiewnie - stosowanych w celu prewencyjnego niszczenia uporczywych chwastów, takich jak samosiewy rzepaku. Na danym stanowisku wykonuje się lekką uprawkę w celu przesuszenia i ogrzania wierzchniej warstwy gleby oraz pobudzenia chwastów do przedwczesnego kiełkowania. Chwasty znajdujące się się w początkowej fazie rozwojowej są silnie narażone na działanie substancji czynnej, np. glifosatu, który można stosować już w minimalnych zalecanych dawkach.

przedwschodowo – stosowane maksymalnie do 3 dni po zasiewach buraka cukrowego. Środki te aplikowane są doglebowo i pobierane przez korzenie chwastów, a następnie niszczą całą roślinę niepożądaną. Ważnym kryterium stosowania środków doglebowych jest prawidłowe uwilgotnienie gleby. Zaletą tego typu odchwaszczania jest to, że nawet rośliny średnio wrażliwe na daną substancje czynną zawartą w środkach ochrony roślin w tak wczesnej fazie są silnie narażone na jej działanie.

powschodowo – stosowane nalistnie, pobierane są przez liście chwastów. Do herbicydów stosowanych nalistnie zaliczamy m.in. wszystkie graminicydy.
 

Zwalczanie chorób

Buraki cukrowe, tak jak i inne rośliny uprawne, są silnie narażone na choroby przez cały okres wegetacji. Stosowanie zapraw nasiennych nie chroni w całości przed zgorzelą siewek, ponieważ efektywność działania zaprawy jest silnie uzależniona od warunków pogodowych. Najczęściej występującymi chorobami buraka cukrowego są: brunatna plamistość liści, chwościk buraka, mączniak prawdziwy i rdza. W celu zwalczania ww. chorób powinno się wykonać od 1 do 3 zabiegów fungicydowych.
 

Zwalczanie szkodników buraka

Szkodniki występujące w uprawie buraka cukrowego występują bardzo licznie. Począwszy od mszyc, pędraków, drutowców, rolnic, pchełki burakowej po najgroźniejsze, m.in. mątwika burakowego. Przy zwalczaniu populacji szkodników glebowych konieczne jest stosowanie środków odkażających glebę, a w przypadku zwalczania szkodników nalistnych konieczne będą zabiegi preparatami nalistnymi.
 

Progi szkodliwości poszczególnych agrofagów buraków

Szkodnik

Próg

rolnice

6 szt/m2

pędraki

6 szt/m2

drutowce

6–8 szt/m2

mątwik burakowy

500 jaj i larw/100 g gleby

mszyca trzmielinowo-burakowa

> 15% zasiedlonych roślin

drobnica burakowa

> 20% opanowanych roślin

śmietka

4 jaja lub miny/ roślinę (BBCH 12)

8 jaj lub min/roślinę (BBCH 14)

20 jaj lub min/roślinę (BBCH 16)

 

Dobrym rozwiązaniem w walce z najgroźniejszym szkodnikiem, mątwikiem burakowym, jest wysiew międzyplonów (mątwikobójczych), czyli lucerny, cykorii czy gorczycy.