Doradztwo agrotechniczne - kukurydza

Jedna z najbardziej wydajnych roślin uprawianych przez człowieka. W Polsce kolby są zazwyczaj koloru żółtego, ale na świecie występują odmiany o ziarniakach barwy białej, żółtej, czerwonej i różnokolorowe. Produkowana na skalę masową osiąga zazwyczaj wysokość 2–3 metrów, istnieją poza tym odmiany niskie, nieprzekraczające kilkudziesięciu centymetrów oraz olbrzymie, dorastające do pięciu i więcej metrów.

 

Pochodzenie


Udomowiona w czasach prekolumbijskich, jest także jedną z najbardziej przetworzonych przez człowieka roślin. Pokrój jej prekursorów jest zupełnie inny niż współcześnie uprawianych odmian. Należąca do roślin ciepłolubnych, z ojczyzną w Ameryce Środkowej, rozprzestrzeniła się na cały kontynent i dzięki temu wytworzyły się wśród niej różne typy. Taki rezultat pozwolił ją uprawiać Indianom zarówno w dolinie Amazonii, jak i na stepach preriowych, sięgających środkowej Kanady. Po odkryciu Ameryki przez Europejczyków dotarła na Stary Kontynent i rozprzestrzeniła się na resztę świata. Wytworzone w Europie i USA odmiany populacyjne stały się podwaliną do uzyskania użytecznych linii wsobnych, z których każdego roku uzyskuje się coraz doskonalsze odmiany hybrydowe.
 

Wyróżnia się kilka typów kukurydzy.

Koński ząb (Zea mays var. indentata) - zwana z angielskiego dent. Najbardziej rozpowszechniona w uprawie globalnej. Rośliny są wyniosłe, o mocnej budowie i dużym ulistnieniu. Kolby tworzy wiele rzędów ziaren, często więcej niż 20. Ziarniaki mają w swojej strukturze przewagę bielma mączystego i w końcowej fazie dojrzewania ich wierzchołek zapada się, tworząc charakterystyczne wgłębienie przypominające zęby konia, stąd też jej nazwa. Jest rośliną ciepłolubną, o dosyć długim okresie wegetacji. Czystoliniowe odmiany w typie „koński ząb” potrzebują znacznej ilości występowania temperatur efektywnych do pełni dojrzałości. Stanowią one doskonały surowiec kiszonkarski. Ziarno jest też dobrym produktem paszowym. Znajduje również zastosowanie w przemyśle gorzelnianym i spożywczym do uzyskania masy kukurydzianej w procesach nixtamalizacji.

Kukurydza zwyczajna (Zea mays var. indurata) zwana szklistą, krzemienną lub flint. Wykształciła się na skutek aklimatyzacji do panującego na terenach Ameryki Północnej krótkiego okresu wegetacyjnego. Ma dużą tolerancję na chłody wiosenne. Jest pokroju nieco drobniejszego niż jej krewniaczka w typie dent. Ma tendencję do krzewienia się, mniej międzywęźli i drobniejszą kolbę. Ziarno tego gatunku ma przewagę bielma szklistego. Jest ono bardziej skondensowane, przez co w późniejszej fazie nieco wolniej oddaje wodę. Ten typ kukurydzy jako pierwszy przywędrował do Europy za sprawą wypraw Krzysztofa Kolumba.

Kukurydza popkornowa, pękająca (Zea mays var. everta), zbliżona pokrojem i typem ziarna do szklistej, aczkolwiek posiada tylko i wyłącznie bielmo szkliste silnie skoncentrowane oraz niewielki zarodek. To sprawia, że pod wpływem wysokiej temperatury woda znajdująca się w ziarnie powoduje eksplozję bielma, które szybko zastyga, tworząc smaczny popcorn. 
Kukurydza cukrowa (Zea mays var. saccharata) – uprawiana jest jako warzywo na całym świecie. Jej charakterystyczną cechą są ziarniaki pomarszczone w fazie pełnej dojrzałości. Dzieje się tak dlatego, że jej bielmo ma zdecydowanie więcej cukrów o krótszych łańcuchach polisacharydowych niż skrobia. Dochodzą one do 10% zawartości przy 3–4% u innych gatunków. Nadaje jej to słodkawy smak i jest jej charakterystycznym atutem kulinarnym. Kolby zbiera się w fazie mlecznowoskowej i w bardzo krótkim czasie należy je przetworzyć, ponieważ szybko tracą swoje właściwości.

W wielu krajach uprawiane są także jeszcze takie gatunki jak:

Kukurydza flour/ mąkowa (Zea mays var. amylacea) – rośliny zazwyczaj nieduże, ziarno, z wyjątkiem zarodka, całkowicie wypełnione luźnym bielmem mączystym. Ten typ służy w niektórych regionach świata do produkcji masa harina. Jest to przetworzona w złożonym procesie masa kukurydziana, będąca oryginalnym składnikiem tortilli. 

Kukurydza woskowa (Zea mays var. ceratina) odkryta i wyodrębniona ponad 100 lat temu w Chinach. Jej nazwa wzięła się od woskowej konsystencji bielma. W wielu krajach, być może w niedługim czasie także w Polsce, wykorzystywać się ją będzie w przemyśle jako substytut krochmalu czy też klejów. Używana jest do zagęszczania ciast i konserwowania produktów spożywczych w diecie osób trenujących kulturystykę i sportowców.


Kierunki użytkowania kukurydzy


Ziarno do konsumpcji – w formie mąki, grysu, popcornu lub całych kolb. 

Ziarno do bezpośredniego spasania i śruta kukurydziana – ziarno kukurydzy zawiera stosunkowo niewiele białka, 8–10%, oraz wapnia, natomiast duża ilość skrobi podnosi znacząco jego energetyczność. Dodatkowo białko to ma dość niską jakość biologiczną, gdyż zawiera niewiele aminokwasów egzogennych – szczególnie lizyny i tryptofanu. Obfituje jednak w barwniki (ksantofile) wspomagające płodność u zwierząt, a także wybarwiające żółtka jajek oraz skórę na żółtawo-pomarańczowy odcień. Całe ziarno kukurydzy jest też często dodawane cielętom do paszy, aby poprzez podrażnianie ścianek żwacza stymulować rozwój brodawek żwaczowych. 

Corn mix – produkt uboczny przemiału kukurydzy. Jego głównymi składnikami są zarodki ziarna kukurydzy, uzupełnione bielmem i okrywami nasiennymi, dzięki temu wartość białka, energii oraz witamin i mikroelementów jest w nim nieco większa niż w pełnym ziarnie kukurydzy. 

Golden max - produkt uboczny przemiału kukurydzy, zawierający zarodek, tłuszcz kukurydziany oraz bielmo kukurydziane. Powstaje głównie z kukurydzy typu flint. Jego wartość żywieniowa jest nieco wyższa niż śruty kukurydzianej. 
 
DDGS, wywar gorzelniany – produkt uboczny przerobu kukurydzy na bioetanol. 
 
CCM – corn cob mix - kiszonka z ziarna kukurydzy. W wielu przypadkach sporządza się go w latach, kiedy nie opłaca się suszyć lub sprzedać zebranych na mokro ziaren kukurydzy. CCM zawiera dużo energii ze skrobi oraz mało włókna, co kwalifikuje go jako paszę nie tylko dla bydła, ale i dla trzody. Wyróżniamy trzy rodzaje CCM: 
- z samych ziaren kukurydzy (CCM I) – ma najwyższą wartość żywieniową - nadaje się nawet dla trzody chlewnej, 
- z całych kolb kukurydzy (nasiona + osadka) (CCM II) – ma nieco niższą wartość żywieniową – jego przydatność w żywieniu trzody jest ograniczona, 
- z całych kolb razem z liśćmi okrywowymi (nasiona + osadki + liście okrywające) (CCM III) – ze względu na duży udział włókna w składzie nadaje się wyłącznie dla przeżuwaczy. 
 
Kiszonka z całych roślin kukurydzy – sporządza się ją poprzez ścięcie całych roślin kukurydzy (kolby, łodygi i liście) na wysokości 30–40 cm od ziemi i pocięcie ich na sieczkę o długości 1–1,5 cm. Najczęściej usypuje się ją na pryzmy i okrywa szczelnie folią, ale stosuje się także inne metody – np.: foliowe rękawy. Kiszonka z kukurydzy, mimo iż zawiera bardzo duże ilości energii, z racji dużej zawartości włókna z liści i łodyg jest doskonałą paszą tylko dla bydła. 
 
Biogaz – do jego produkcji wykorzystuje się kiszonkę z kukurydzy. 

Obecnie uprawiane kukurydze są mieszańcami, dlatego NIE NALEŻY WYSIEWAĆ NASION UZYSKANYCH WE WŁASNYM GOSPODARSTWIE, gdyż oszczędność na zakupie będzie wielokrotnie niższa niż wartość utraconego w ten sposób plonu. Mieszańce plonują dobrze tylko w pierwszym roku wysiewu – ich potomstwo plonuje nieporównywalnie słabiej.
 

Wymagania glebowe

Kukurydza ma najlepiej rozbudowany system korzeniowy spośród wszystkich roślin zbożowych. Dzięki temu nie ma zbyt dużych wymagań glebowych. Można ją uprawiać na większości gleb, z wyjątkiem gleb podmokłych, zimnych, bardzo ciężkich i ilastych oraz suchych i piaszczystych. Jeśli ma odpowiednią ilość wody z opadów, potrafi także dobrze plonować na lżejszych glebach. Tolerancja kukurydzy na odczyn gleby jest dość duża. Optimum waha się od pH 5 do pH 7,5, aczkolwiek najwyższe plony można uzyskać na glebach zasadowych.

Przedplon

Dobrym przedplonem jest w zasadzie każda roślina, która schodzi z pola na tyle wcześnie, aby można było poprawnie i w terminie wykonać odpowiednie uprawki i siew kukurydzy. W I i II rejonie można nawet siać kukurydzę po zbiorze międzyplonu zimowego (np.: żyta na kiszonkę) na przełomie kwietnia i maja.

Na glebach lepszych przedplony mogą być słabsze, natomiast na glebach lekkich przedplony powinny być lepsze (ziemniak na oborniku, strączkowe i motylkowate z trawami), co zapewni odpowiednie plonowanie. Na lekkich glebach najlepiej jest, jeśli między nawożeniem obornikiem a siewem kukurydzy nie miną więcej niż 2–3 lata. Kukurydza pozytywnie reaguje także na uprawę na pełnej dawce obornika. Całkiem dobrze znosi uprawę po sobie, aczkolwiek monokultura zwiększa ryzyko występowania chorób (głowni guzowatej) oraz kompensację niektórych chwastów, co zmusza do zintensyfikowania ochrony chemicznej. Niektórzy plantatorzy uproszczają uprawę do tego stopnia, że jej nasiona są siane w mulcz, czyli wprost w ściernisko (najczęściej także po kukurydzy) ze wszystkimi resztkami pożniwnymi i pominięciem jakichkolwiek zabiegów uprawowych.

Odpowiednie zagospodarowanie resztek pożniwnych pozostałych po zbiorze kukurydzy na ziarno decyduje także o wartości kukurydzy jako przedplonu.

Uprawa przed siewem

Ziemia pod kukurydzę powinna być spulchniona i mieć odpowiednie stosunki powietrzno-wodne i cieplne. Po zbożach należy przeprowadzić podorywkę, gruberowanie lub talerzowanie. Orka przedzimowa powinna być przeprowadzona na głębokość 25–30 cm. Absolutnie nie należy wykonywać wiosennej orki! Wyjątkiem są przypadki, gdy mamy do czynienia z glebą ciężką, zimną i wilgotną, a także gdy kukurydza ma być siana po międzyplonach ozimych. Bezorkowe systemy uprawy kukurydzy mają większe zastosowanie w rejonach zagrożonych silną erozją lub z bardzo korzystnymi warunkami wilgotnościowymi.

Dobór właściwej odmiany

Ze względu na duże zróżnicowanie polskich warunków klimatycznych, a szczególnie termicznych w różnych częściach kraju, konieczne stało się stworzenie rejonizacji upraw kukurydzy. Ułatwia to dobór odpowiednich odmian i sposobu ich użytkowania w poszczególnych lokalizacjach oraz pomaga plantatorom ustrzec się przed zbyt późnym zbiorem.

Rejon I zapewnia najdłuższy okres wegetacji, co pozwala uprawiać nawet odmiany późniejsze (o dłuższym FAO) z przeznaczeniem na nasiona, natomiast w rejonie IV nasiona uda się zebrać tylko z odmian wczesnych (z krótkim FAO). Jeśli rośliny są przeznaczone na kiszonkę, to nawet w rejonie IV można uprawiać odmiany późniejsze. Liczba FAO określa wczesność danej odmiany – im jest ona niższa, tym dana odmiana szybciej osiąga dojrzałość, ale wbrew przekonaniu wielu osób NIE JEST ILOŚCIĄ DNI, JAKIE KUKURYDZA MUSI ROSNĄĆ, ABY UZYSKAĆ DOJRZAŁOŚĆ!!!

Nawożenie

Zasady nawożenia kukurydzy są podobne, jak przy zbożach jarych. Fosfor, potas oraz wieloskładnikowe niskoazotowe na glebach ciężkich i średnich najlepiej wysiać już jesienią, przed orką przedzimową, a na lekkich i bardzo lekkich wiosną przed uprawą przedsiewną. Jeśli kukurydza ma być uprawiana po zaoranych wiosną międzyplonach ozimych, to nawozy te powinny być wysiane przed orką. W wielu przypadkach całość azotu wysiewa się wiosną przed siewem kukurydzy, aczkolwiek oczekując większych plonów, tym samym zwiększając ilość azotu, lepiej podzielić go na dwie dawki:

I dawka – przed siewem kukurydzy – najlepiej w formie wolniej działających nawozów, gdyż kukurydza zaczyna intensywnie pobierać składniki pokarmowe przez korzenie dopiero w fazie 7–8 liści, czyli kilka tygodni posiewie. Dawka ta może stanowić 40–100% całkowitej planowanej dawki azotu 

II dawka – po wschodach, najlepiej najpóźniej jak tylko wysokość kukurydzy pozwoli na wjazd z rozsiewaczem (około fazy 7–8 liści). Przy suchej pogodzie i braku porannej rosy lub gdy jest możliwość wysiewu nawozów w międzyrzędzia (metoda inna niż wysiew rzutowy) można stosować saletrę i saletrzaki. W przeciwnym wypadku granulki tych nawozów łatwo wpadają w pochewki liściowe i po zawilgnięciu rozpuszczają się, powodując „poparzenia”, a nawet zniszczenie roślin. Granulki, które przykleją się do mokrych liści, mogą także powodować powstanie w tych miejscach plam (najpierw żółtych, które później brązowieją). Bezpieczniejszy jest rozlewany w międzyrzędzia RMS (roztwór mocznikowo-saletrzany) lub mocznik rozsiewany jako granulat lub aplikowany w postaci jedno- lub kilkukrotnego oprysku dolistnego. 

Wielu rolników korzystających z siewników wyposażonych w aplikatory nawozu startowego do precyzyjnego podsiewu decyduje się na tego typu aplikację w celu poprawy początkowego wigoru roślin. Nawozy startowe, takie jak Elplon Siew, wyposażone są w dawkę łatwo przyswajalnego fosforu i azotu oraz mikroelementów, zdecydowanie poprawiających pokrój młodych roślin. Kukurydza jest rośliną azoto- i potasolubną. Składniki pokarmowe z gleby zaczyna pobierać w większych ilościach w fazie 7–8 liści i od tego momentu pobieranie to systematycznie rośnie. Maksimum pobrania potasu następuje podczas kwitnienia i po jego zakończeniu stopniowo zmniejsza się, natomiast zapotrzebowanie na azot rośnie cały czas, aż do osiągnięcia przez rośliny dojrzałości pełnej. Pobieranie większości składników pokarmowych jest także zależne od warunków termicznych i najlepiej przebiega w temperaturze powyżej 12–15ºC. 

Kukurydza reaguje bardzo negatywnie nie tylko na braki azotu, fosforu i potasu, ale także innych mikro- i makroelementów. 

Skutki niedoboru mikro i makroelementów:
Niedobór magnezu zaburza kwitnienie i zapylanie, co zmniejsza znacząco liczbę wytworzonych w kolbach ziarniaków.
Brak wapnia powoduje sklejanie i zwijanie się liści.
Niedostatek cynku ogranicza zawiązywanie kolb.
-Niedostatek boru ogranicza wzrost kwitnienia i powoduje deformację kłosków w kolbie.
Niedobór miedzi obniża plon suchej masy roślin, najczęściej ujawniaja się na glebach torfowych. 

Rośliny kukurydzy bardzo pozytywnie reagują na nawożenie obornikiem (szczególnie na słabszych glebach) oraz gnojowicą, stosowane najlepiej jesienią. Na lżejszych glebach i przy mniejszych dawkach gnojowicy część lub nawet całość tego nawozu lepiej stosować wiosną. Kompleksowym i zbilansowanym produktem dożywiająco-biostymulującym jest Vitalpak na kukurydzę, zawierający w swoim składzie kompozycję łatwo dostępnych makro- i mikroelementów, a także pożywkę aminokwasów dostarczających gotowego budulca i ograniczających straty energii w kluczowych fazach rozwojowych.

Siew

Jako że wszystkie odmiany kukurydzy uprawiane w Polsce są mieszańcami, wysiew nasion z własnego zbioru lub nieznanego pochodzenia spowoduje dramatyczny spadek ilości i jakości plonu zarówno nasion, jak i zielonej masy. Należy wysiewać wyłącznie kwalifikowany materiał siewny pochodzący z pewnego źródła.

Termin siewu. Wskaźnikami fenologicznymi siewu kukurydzy są: kwitnięcie czeremchy, czereśni, czerwonej porzeczki i mniszka lekarskiego, czyli przełom kwietnia i maja. Temperatura gleby na głębokości 6–8 cm powinna wynosić około 6–8°C. Zbyt wczesny wysiew naraża ziarniaki na uszkodzenia przez choroby i owady, co przerzedza wschody, natomiast zbyt późny powoduje obniżenie plonu nasion i zielonej masy.

Głębokość siewu na glebach cięższych, wilgotniejszych i zimnych oraz przy wczesnym siewie powinna być mniejsza i wynosić około 5–6 cm. Natomiast na glebach lżejszych i przy opóźnionych siewach nawet 8 cm.

Rozstawa rzędów jest bardzo ważna dla kukurydzy, gdyż decyduje o pokroju i plonowaniu rośliny. Wysiew nasion w równych odstępach i na tą samą głębokość zapewnia najlepsze warunki do rozwoju i dobrego plonowania roślin.
 

Zbiór

Całe rośliny na kiszonkę zbiera się najlepiej przy dojrzałości wczesnowoskowej (ciastowatej), gdy rośliny mają 3235%, a kolby 6065% suchej masy. Linia mleczna po przełamaniu kolby jest wtedy widoczna w połowie wysokości nasion. Część górna ziarna ma konsystencję mączystą, którą można rozetrzeć palcami. Dolne liście zaczynają zasychać, górne są jeszcze zielone. Taka faza rozwojowa gwarantuje wysokiej jakości kiszonkę, dobrze trawioną przez zwierzęta.

Zbiór ziarna następuje w momencie pełnej dojrzałości ziarna. Charakterystyczną cechą pozwalającą określić ten moment jest czarna plamka, która oznajmia, że kanał, którym asymilaty docierały, aby wypełnić ziarniak obumarł i ziarniaki są w pełni wykształcone. Gdy pogoda sprzyja, można opóźnić zbiór. W przypadku odmian dobrze luzujących łuskę na kolbach, ziarno oddaje wodę na pniu i dzięki temu zmniejszają się koszty suszenia, które powinno być wykonane w ciągu doby od zbioru. Istnieje także możliwość konserwacji całego ziarna poprzez traktowanie go odpowiednimi kwasami lub zgniecenie ziarna w celu zakiszenia w rękawach. Proces zakiszania również można wspomóc odpowiednimi kwasami. 


Zaprawianie nasion

Zakup kwalifikowanego materiału siewnego gwarantuje odpowiednie zabezpieczenie zaprawą fungicydową. Istnieje również możliwość zamówienia dodatkowego zabezpieczenia kwalifikatu preparatami chroniącymi przed zwierzyną łowną czy ptactwem. Dostępne są także zaprawy typu Elvita Donasienna, złożone z nawozu ułatwiającego wschody i rozwój roślin, dzięki czemu znacznie poprawia się wigor początkowy roślin.
 

Regulacja zachwaszczenia

Terminy zwalczania chwastów. Dostępne na rynku preparaty chwastobójcze pozwalają na eliminację zachwaszczenia w dwóch terminach:
- przedwschodowo, do trzech dni po siewie;
- powschodowo, najczęściej maksymalnie do ósmego liścia.

Szczegółowe terminy i charakterystyka zwalczanych chwastów dostępna jest na etykietach produktów. 

Należy pamiętać, iż preparaty doglebowe mają bardzo słabe działanie, gdy są stosowane na suchą glebę (kilka dni suszy może całkowicie zniwelować działanie preparatu). Dodatek adiuwanta doglebowego typu Elvita Solum zdecydowanie zwiększa żywotność substancji i efektywność zabiegu.

W przypadku oprysków nalistnych warunki klimatyczne często utrudniają terminowe wykonanie zabiegu. Chwasty, przerastając i pokrywając się ochronną woskowiną na liściach, stają się trudne do zwalczenia, dlatego przy nalistnych zabiegach herbicydowych dobrą praktyką staje się dodawanie adjuwantów nalistnych znacznie zwiększających skuteczność. Elvita Oleaktiv w znaczący sposób poprawia przyleganie cieczy na liściach i zwiększa powierzchnię ich pokrycia. W ten sposób unikamy konieczności wykonania zabiegu korekcyjnego.
 

Zwalczanie chorób

W Polsce dostępne są już preparaty fungicydowe, które można stosować w fazach, kiedy jeszcze można wjechać w łan kukurydzy. Zmieniają one pokrój roślin, wzmacniają ich elastyczność, a także długofalowo chronią przed infekcjami. Jednak najefektywniejsze preparaty stosuje się, gdy kukurydza osiąga już znaczną wysokość, więc aplikować je należy opryskiwaczami samojezdnymi o dużym prześwicie. Środki te poprawiają żywotność roślin, ograniczają rozwój chorób i znacznie polepszają jakość zbieranych plonów, zarówno na kiszonkę, jak i na ziarno.
 

Szkodniki

Uprawy kukurydzy w naszym kraju mogą być nękane przez wiele szkodników. Niestety, ochrona chemiczna w wielu przypadkach jest ograniczona przez wielkość roślin w późniejszych fazach rozwojowych. Do najgroźniejszych agrofagów należy omacnica prosowianka, która swój oblot i składanie jaj rozpoczyna mniej więcej w momencie wiechowania. Larwy, wylęgając się, przedostają do rdzenia łodygi, powodując wyleganie roślin, a uszkodzenia przez nie spowodowane stanowią otwartą drogę do zakażeń ze strony patogenów grzybowych, pogarszających jakość paszy i ziarna. 

We wczesnych fazach rozwojowych zniszczeń dokonują owady żyjące w glebie, takie jak pędraki i drutowce. Licznie występującym szkodnikiem są także muchówki ploniarki zbożówki, której larwy uszkadzają stożek wzrostu, powodując deformację pokroju roślin i spadek jakości technologicznej uprawy.