Ziemniak – niepozorna bulwa o bogatej historii i szerokich możliwościach wykorzystania
 

Ziemniak przybył do Europy w XVI wieku za sprawą hiszpańskich konkwistadorów, jednak początkowo nie wzbudził wielkiego entuzjazmu. Prawdopodobnie najwcześniej znali go Inkowie. Jego uprawę na szerszą skalę rozpoczęto dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku. Bywał przyczyną nieporozumień gospodarczych i politycznych. Uprawiano go też jako roślinę ozdobną. Pozwolił zrewolucjonizować rolnictwo i oddalić widmo głodu ciągle grożącego całemu kontynentowi. Z czasem doceniono także jego wartości kulinarne i odżywcze. Do Polski ziemniaki sprowadził Jan III Sobieski. Za czasów Augusta III Sasa zyskały na znaczeniu, ale gospodarze nie byli skłonni do ich uprawy, dlatego że pochodziły z państw protestanckich, w szczególności z Niemiec, miały też gorzki smak ze względu na dużą ilość solaniny.
 

Ziemniak jest rośliną, która rozmnaża się wegetatywnie oraz generatywnie. Reprodukcja generatywna ma zastosowanie głównie w hodowli nowych odmian. W naszych warunkach rozmnażany jest za pomocą bulw wysadzanych do gleby (nowo powstałe bulwy są klonami bulwy, z której wyrosły). Hodowle roślin tworzą nowe odmiany, wykorzystując nasiona powstające z kwiatów ziemniaków. Surowe bulwy zawierają gorzką i trującą solaninę, która jest neutralizowana w procesie obróbki termicznej.

Ziemniak jest wykorzystywany do celów:

• konsumpcyjnych – do bezpośredniego spożycia dla ludzi bądź do produkcji artykułów żywnościowych, np.: mąki, czipsów, frytek, itp.;

• paszowych – bulwy stanowiły cenną paszę dla zwierząt, jednak obecnie zostały wyparte przez pasze treściwe oraz kiszonkę z kukurydzy; wynika to m.in. z mniejszych nakładów pracy i niższych kosztów ich uprawy w porównaniu do uprawy ziemniaków;

• przemysłowych – ziemniaki są jednym z podstawowych surowców do produkcji etanolu oraz krochmalu.

Uprawa i wymagania glebowe

Ziemniak jest rośliną mało wymagającą co do przedplonu, ale bardzo wymagającą, jeśli chodzi o kulturę gleby. Najlepiej bezpośrednio po zbiorze przedplonu wykonać głęboszowanie i uprawki pożniwne. Jesienią, po wysianiu nawozów fosforowo-potasowych lub ewentualnie obornika, należy wykonać głęboką orkę przedzimową. Pierwszym zabiegiem wiosennym jest włókowanie, które ma na celu wyrównanie gleby, szybsze jej ogrzewanie i przerywanie parowania. Po wysianiu nawozów należy je wymieszać z glebą za pomocą kultywatora na głębokość 12–14 cm, przy okazji spulchniając podłoże. Na glebach zlewnych oraz gdy obornik rozrzuca się wiosną należy wykonać orkę wiosenną na głębokość 18–20 cm, jednakże w takim przypadku należy liczyć się z ogromnymi stratami wody z gleby i opóźnieniem sadzenia.

Gleba pod ziemniaki powinna być starannie doprawiona, pulchna i przewiewna. Aby osiągnąć taki stan, należy wykonać pełne zestawy uprawek pożniwnych, jesiennych i wiosennych. Po przedplonach późno schodzących z pola zabiegi pożniwne łączy się z jesiennymi.

Przedplon

Przedplon powinien schodzić z pola na tyle wcześnie, aby możliwe było wykonanie pełnego zestawu uprawek pożniwnych i przedzimowych, co wpływa na podniesienie, mającej ogromne znaczenie dla plonowania ziemniaka, kultury gleby.

Najkorzystniejszymi przedplonami są :

- motylkowe wieloletnie, a także ich mieszanki z trawami,

- strączkowe na zielonki, zielony nawóz lub nasiona, poza łubinem na nasiona – powoduje ryzyko wystąpienia czarnej nóżki,

- okopowe.

Dobrymi przedplonami są zboża, ale tylko jeśli uprawiany jest po nich międzyplon. W przeciwnym wypadku są one przedplonami słabymi. Najgorszym przedplonem dla ziemniaka jest kukurydza, ponieważ jej system korzeniowy niszczy strukturę gleby.

Łagodzenie negatywnego działania złych przedplonów odbywa się poprzez stosowanie międzyplonów i nawożenie obornikiem.

Dobór właściwej odmiany

Odmiana powinna być dostosowana przede wszystkim do kierunku użytkowania bulw. Kolejnym kryterium jest odporność na choroby oraz mątwika, szczególnie jeśli ziemniak jest uprawiany na tym samym polu częściej niż co 4–5 lat.

Nawożenie

Ziemniak jest rośliną, która bardzo pozytywnie reaguje na jesienne nawożenie obornikiem (wiosenne prawie wcale nie wpływa na jego plonowanie i przesusza glebę) w ilości 20–30 t/ha. Jeśli brakuje obornika, w znacznym stopniu mogą go zastąpić przyorane jesienią zielone nawozy, komposty oraz gnojowica. Nawożenie organiczne zwiększa także znacząco efektywność działania nawozów mineralnych. Wysiewając wszelkie nawozy, a zwłaszcza azotowe, należy wziąć pod uwagę ilość składników dostarczonych przez nawozy organiczne.

Ziemniak nie znosi za to świeżo zwapnowanej gleby, gdyż bulwy są wtedy bardzo silnie atakowane przez parcha ziemniaka – wapnować powinno się minimum półtora do dwóch lat przed sadzeniem ziemniaków. Jeśli gleba jest uboga w magnez, można bezpośrednio po zbiorze przedplonu wysiać 300–500 kg/ha wapna dolomitowego lub uzupełnić magnez stosując kizeryt.

Nawozy fosforowe i potasowe najlepiej wysiać już jesienią, przed orką przedzimową. Tylko na glebach lekkich potas i ewentualnie fosfor lepiej wysiać wiosną, przed posadzeniem bulw. Fosfor przyspiesza ukorzenianie, rozwój i dojrzewanie roślin, zwiększa odporność bulw na uszkodzenia mechaniczne i choroby oraz ich wartość przechowalniczą. Podwyższa także zawartość witaminy C i skrobi oraz poprawia jej właściwości, ogranicza też ilość azotanów w bulwach. Ziemniak jest rośliną wybitnie potasolubną. Potrafi pobrać w trakcie wegetacji nawet do 250 kg/ha tego składnika. Potas poprawia jakość i zdrowotność bulw, a także zwiększa odporność na suszę i uszkodzenia mechaniczne. W nawożeniu potasem, zwłaszcza odmian jadalnych, należy pamiętać o negatywnym oddziaływaniu chlorków. Warto na to zwrócić szczególną uwagę, jeśli wysiewamy nawozy wiosną. Dlatego też do nawożenia proponujemy nawóz bezchlorkowy Elplon bezchlorkowy 12-12-15 + S+Zn. Warto wspomnieć, że badania holenderskie dowodzą, iż stosowanie chlorku potasu na kilka miesięcy przed sadzeniem nie ma dużego wpływu na plonowanie. Innymi nawozami rekomendowanymi do stosowania w uprawie ziemniaka są Yara NPK 5-10-25, NPK 8-20-30, Korn-Kali, oraz kizeryt.

Nawożenie azotem:

Azot jest w uprawie ziemniaków pierwiastkiem bardzo istotnym dla wielkości plonów, jednak zbyt duża jego dawka może plon obniżyć, a także znacząco pogorszyć smak, jakość technologiczną i wartość przechowalniczą bulw. Generalnie azot odpowiada za wysokość plonu bulw z hektara, ale jednocześnie może mieć negatywny wpływ na ich zdrowotność i zawartość skrobi.

Jeśli całkowita planowana dawka azotu z nawozów mineralnych nie przekracza 100 kg N/ha, to najlepiej wysiać ją w całości na kilka dni przed posadzeniem ziemniaków. Przy wyższych dawkach zbyt duże stężenie azotu wokół sadzeniaków może powodować ich nierównomierne wschody. Przy uprawie ziemniaka przemysłowego lub późnego jadalnego, szczególnie jeśli nie stosowano obornika, dawki azotu warto jednak podzielić:

I dawka – przed sadzeniem bulw – 2/3 całkowitej dawki azotu, najlepiej w postaci wolno działającego mocznika,

II dawka – od fazy wschodów do fazy kwitnienia (im później dawka będzie zaaplikowana, tym bardziej wpłynie na pogorszenie smaku, jakość i przydatność przechowalniczą bulw) – 1/3 całkowitej dawki azotu, najlepiej w postaci mocznika. Nie należy w tej dawce rozsiewać siarczanu amonu oraz saletry wapniowej, która powoduje gromadzenie w bulwach szkodliwych azotanów oraz pogorszenie ich jakości. W okresach suszy skuteczną metodą dostarczenia azotu jest kilkukrotny oprysk 6-proc. roztworem mocznika. Bezpieczniejszym rozwiązaniem jest aplikacja nalistna nawozu Elvita NPK 30-10-10 + mikro w dawce 3 kg/ha łącznie z Elvitą siarczan magnezu 10–15 kg/ha.

Aby uzyskać odpowiednią dla danego kierunku użytkowania jakość bulw, należy także przestrzegać odpowiednich proporcji azotu, fosforu i potasu dostarczanych w nawozach mineralnych:

dla ziemniaka jadalnego – proporcja N:P:K to 1:1,5:2

dla ziemniaka przemysłowego - proporcje zależą od dawki azotu:

- poniżej 100 kg N/ha proporcja N:P:K to 1:1:1,5

- powyżej 100 kg N/ha proporcja N:P:K to 1:1,2:1,2–1,3

- dla sadzeniaka proporcja N:P:K to 1:1:1,5

Proporcje te należy modyfikować w zależności od zasobności gleby w poszczególne składniki.

Ziemniaki bardzo pozytywnie reagują na nawożenie dolistne. Szczególnie na nawożenie fosforem od fazy wytworzenia pędów bocznych do fazy formowania jagód oraz w fazie kwitnienia. Fosfor aplikowany dolistnie wpływa znacząco na poprawę jakości bulw. W tym celu można zastosować produkt Elvita NPK 8-45-8 + mikro w dawce 2–4 kg/ha. Aby pokryć zapotrzebowanie ziemniaka na najbardziej istotne mikroelementy, należy wykonać dwukrotny zabieg produktem Elvita Ziemniak w dawce 3 kg/ha w każdym zabiegu. W celu nawożenia i ochrony przed szkodnikami i chorobami mniejszych plantacji ziemniaków, często przeznaczonych do konsumpcji we własnym gospodarstwie domowym, warto zainteresować się pakietem nawozowo–ochronnym o nazwie handlowej Bulbox. Jest to zestaw produktów na dwa zabiegi dolistne do kompleksowego i prostego nawożenia i ochrony mniejszych plantacji.

Sadzenie

Ziemniaki wysadza się do ziemi z wyselekcjonowanych bulw o średnicy 30–60 mm. Zależnie od wielkości i masy sadzeniaków oraz kierunku użytkowania plonu daje to 1,8–5,0 t bulw/ha. Bulwy warto zaprawić przeciw chorobom grzybowym. Zabieg ten plantator zazwyczaj musi przeprowadzić we własnym zakresie. Najwcześniej można sadzić na południu Polski – już w I dekadzie kwietnia, a najpóźniej na północnym wschodzie – na przełomie maja i kwietnia. Sadzeniaki, zwłaszcza na bardzo wczesny zbiór, zazwyczaj na 3–5 tygodni przed sadzeniem pobudza się lub podkiełkowuje, co przyspiesza ich wschody oraz o 15–30% zwiększa plony. Głębokość sadzenia powinna wynosić około 5–7 cm, licząc od podstawy bulwy do powierzchni pola (1–2 cm warstwa gleby nad bulwą), na glebach lekkich głębiej, a na ciężkich nieco płycej. Później, podczas kolejnych obredlań, głębokość zwiększa się do 10–12 cm, a na glebach lekkich nawet do 15 cm.

Regulacja zachwaszczenia

Chwasty w uprawie ziemniaka niszczy się mechanicznie podczas obredlania redlin oraz chemicznie. Herbicydy należy stosować zgodnie z ich etykietami przed wschodami ziemniaka lub krótko po jego wschodach. Wiele odmian ziemniaka jest wrażliwych na herbicydy oparte na metrybuzynie. Dotyczy to zastosowań nalistnych. Dlatego dobierając preparaty należy upewnić się co do możliwości ich stosowania. W przypadku braku przeciwwskazań produkty oparte na tej substancji czynnej są bardzo skuteczne i mają szerokie spektrum zwalczanych agrofagów. Przed wykopaniem bulw czasami praktykuje się mechanicznie niszczenie łęcin i chwastów lub niszczenie ich za pomocą desykantów, co znacząco ułatwia zbiór.

Zwalczanie chorób i szkodników

Ziemniak jest atakowany przez choroby grzybowe, bakteryjne i wirusowe. Podstawową metodą ich zwalczania jest zmianowanie oraz selekcjonowanie i odrzucanie porażonych sadzeniaków. Ważne jest także zwalczanie mszyc, będących wektorami chorób, a także dbanie o właściwe pH gleby. W ciągu sezonu plantację chroni się chemicznie przez chorobami stosując 2–8 zabiegów preparatami o różnych substancjach aktywnych i mechanizmach działania. Początkowo warto stosować głównie preparaty o działaniu systemicznym i wgłębnym, natomiast pod koniec wegetacji preparaty o działaniu kontaktowym, gdyż mają one krótki okres karencji. Wysoką skuteczność w zabezpieczaniu przed alternariozą i rizoktoniozą wykazuje azoksystrobina zawarta w preparacie Azyl 250 SC. Ostatni zabieg grzybobójczy powinien zostać wykonany na kilka dni przed zbiorem bulw, preparatem zawierającym fluazynam, gdyż niszczy on zarodniki pływkowe zarazy ziemniaka. Także zabieg desykacji naci przed zbiorem zmniejsza ryzyko wystąpienia tej choroby podczas przechowywania, gdyż zarodniki pływkowe zostają „uwięzione” w zasychającej naci i nie mogą dostać się do bulw.

Głównym szkodnikiem jest stonka ziemniaczana, którą zwalcza się chemicznie zazwyczaj kilkukrotnie podczas wegetacji. Groźne są także mszyce. Aby je zwalczyć, można stosować insektycydy z różnych grup chemicznych, na przykład Fury 100 EW lub Nuprid 200 SC. Do jednoczesnego zwalczania chorób, szkodników i nawożenia dolistnego mniejszych plantacji ziemniaka doskonale sprawdzi się pakiet o nazwie Bulbox. Jest to zestaw produktów na dwa zabiegi.