Próchnica glebowa, nazywana humusem, to bezpostaciowa substancja organiczna o ciemniejszej barwie, występująca w glebie. Powstaje z rozłożonych przez mikroorganizmy glebowe resztek roślinnych i zwierzęcych. Decyduje o żyzności gleby.

Zawartość próchnicy w polskich glebach jest zróżnicowana, waha się między 0,6 a 6 proc. Najwięcej jest jej w czarnoziemach, czarnych ziemiach, rędzinach oraz madach, natomiast najmniej w glebach brunatnych, bielicowych i pyłowych.

Budowa chemiczna próchnicy nie jest jeszcze w pełni poznana, wiadomo natomiast, że podstawowymi jej składnikami są polifenole czy chinony. Rozmaite związki próchnicowe (kwasy huminowe, fulwowe, huminy) różnią się rozpuszczalnością w kwasach i zasadach.

Próchnica jest czynnikiem decydującym o żyzności gleby. Ma unikalne cechy fizykochemiczne, a mianowicie:

• dana struktura pozwala na sorpcję dużej ilości składników pokarmowych w stopniu większym niż części mineralne;
• wydzieliny śluzowe mikroorganizmów wraz z próchnicą stanowią lepiszcze strukturotwórcze dla fazy stałej gleby;
• koloidalna struktura próchnicy sprawia, że powierzchnie wewnętrzne cząstek próchnicy są zdolne zatrzymać wodę w ilościach przekraczających wielkość swojej masy;
• próchnica wraz z materią organiczną jest źródłem węgla dla mikroorganizmów znajdujących się w glebie;
• dzięki ciemnemu zabarwieniu, próchnica absorbuje promienie cieplne, przez co przyśpiesza nagrzewanie się gleby.
 

Skład chemiczny

Znając rodzaj gleby i zawartość w niej materii organicznej, możemy ustalić zbliżoną ilość azotu mineralnego uwalnianego podczas sezonu wegetacyjnego. Przykładowo gleba ciężka o zawartości substancji organicznej w granicach 1,8–2,2 proc. uwalnia w okresie wegetacji 60–70 kg azotu mineralnego na hektar, a gleba lekka ok. 90–95 kg/ha. Wiedza ta pozwala rolnikowi odpowiednio zredukować dawki nawozów mineralnych.

Związki próchnicowe w wyjątkowy sposób oddziałują na mikroorganizmy i rośliny. Poza tym, że są one dla nich źródłem takich składników jak azot czy fosfor, to zawierają także wiele substancji wzrostowych typu: auksyny, witaminy, kwasy organiczne oraz substancje o charakterze antybiotyków, które w małych ilościach stymulują ich wzrost i rozwój, a w nadmiernych – hamują. Makro- i mikroorganizmy glebowe czerpią z materii organicznej energię oraz składniki pokarmowe niezbędne do ich rozwoju, w wyniku czego gleby zasobne w związki próchnicowe odznaczają się dużą aktywnością biologiczną.

Mikroorganizmy glebowe, które są antagonistami fitopatogenów, bardzo szybko namnażając się, korzystnie poprawiają właściwości fitosanitarne gleb. Substancje próchniczne, dzięki swoim właściwościom sorpcyjnym, odgrywają również istotną rolę w ochronie środowiska glebowego przed skutkami skażenia odpadami przemysłowymi oraz przed następstwami nadmiernej chemizacji rolnictwa.

Tworząc odpowiednie połączenia z pestycydami, a zwłaszcza herbicydami, adsorbują je, przyśpieszają ich rozkład, a tym samym doprowadzają je do ich dezaktywacji.

Niska zawartość próchnicy w glebie prowadzi do spadku jej właściwości fizykochemicznych, zaburzeń w prawidłowym pobieraniu składników pokarmowych, osłabienia zdolności gromadzenia wody z opadów atmosferycznych w ciągu wegetacji, a w następstwie ograniczenia wzrostu i plonowania roślin uprawnych. Czynnikiem diametralnie pogłębiającym to niekorzystne zjawisko jest przebieg pogody. Duża ilość opadów w okresie wegetacji powoduje wypłukiwanie składników pokarmowych uwolnionych z próchnicy w głąb profilu glebowego, do poziomów niedostępnych dla rośliny. Przy dużej ilości opadów na glebach ubogich w próchnicę straty azotu dochodzą nawet do 80 kg/ha. Silnie wypłukiwane są także potas (szczególnie na glebach lekkich), magnez oraz siarka.

Zarówno z ekonomicznego, jak i ekologicznego punktu widzenia, koniecznym i niezmiernie ważnym działaniem gospodarczym jest dążenie do zachowania zawartości próchnicy przynajmniej na tym samym poziomie, a także podjęcie prób zwiększenia jej ilości w glebach ubogich w ten składnik. Zapewni to utrzymanie środowiska glebowego, w stanie warunkującym odpowiedni wzrost i rozwój roślin uprawnych.

(mb)

Materiał opublikowany w tygodnikach Wydawnictwa Promocji Regionu: CGD, CBR, CWA, CRY, CLI 13 października 2016 r.